Jako, że kalendarz świąt nietypowych wskazuje bezbłędnie, że dziś cały świat obchodzi Dzień Dobrego Łotra czyli inaczej mówiąc: Janosika, Północna.TV dołącza do obchodów i pragnie przypomnieć Państwu, kim był Janosik.
Zanim gniewnie wyłączycie Państwo stronę,(klnąc szpetnie: no jak to, kim był Janosik?! Przecież każde dziecko w tym kraju wie!), przeczytajcie, co wiadomo o tej postaci.
Nazywał się Juraj Jánošík i był Słowakiem. Pochodził ze wsi Terchova, opodal Żyliny. Znana jest jego prawdopodobna data urodzin: 25 stycznia 1688, gdyż zachowała się metryka jego chrztu z 16 maja 1688. Jego rodzicami byli Martin Jánošík i Anna Cesneková (Cziszniková, Čišniková, Cisniková). Miał trzech braci: Jana, Martina i Adama oraz młodszą siostrę Barborę.
Najprawdopodobniej brał udział w powstaniu antyhabsburskim Fanciszka Rakoczego, które wybuchło w 1703 na ziemiach węgierskich. W 1708 wrócił do rodzinnej wsi, aby zająć się gospodarstwem, ale wkrótce potem wstąpił do armii austriackiej. Podczas służby został przydzielony do oddziału stacjonującego w zamku w Bytcy, gdzie więziono groźnych przestępców. Tam poznał niejakiego Tomasa Uhorcika - najprawdziwszego harnasia zbójników karpackich. W październiku 1710 r. Jánošík pomógł mu uciec z więzienia, a w następnym miesiącu sam zdezerterował lub został wykupiony przez ojca z wojska i przystał do jego zbójeckiej bandy. Od tego momentu rozpoczęła się zbójecka działalność Jánošíka, która trwała do wiosny 1713.
W 1711 Tomas Uhorcík przyjął imię Martin Mravec i odszedł z bandy, a nowym harnasiem został Jánošík. Jánošík ze swoją grupą działał na pograniczu węgiersko-polskim, a ofiarami jego napadów byli głównie kupcy, ale także plebani, posłańcy pocztowi i inne przypadkowe, zamożniejsze osoby. Grabił głównie z myślą o sobie i swoich ludziach, obdarowując okazjonalnie np. dziewczęta z okolicznych wsi różnymi zrabowanymi drobiazgami. Wspierali go niektórzy lokalni notable, z którymi dzielił się łupami, za co oni wyciągali go z tarapatów, np. po pierwszym pojmaniu Jánošíka i osadzeniu go w lochu, wiceżupan komitatu liptowskiego zapewnił mu alibi doprowadzając w ten sposób do jego uwolnienia.
Zimą 1713 r. Jánošík został pojmany w domu Uhorcíka i osadzony w zamku Vranovo we wsi Paludzka koło Liptowskiego Mikułasza(słow. Liptovský Mikuláš), gdzie 16 i 17 marca tegoż roku odbył się jego proces. Jego przebieg jest znany dzięki zachowanym protokołom. Ostatecznie został skazany na karę śmierci przez powieszenie na haku za lewe żebro. Osią oskarżenia było zabójstwo plebana z Demanicy, do którego Jánošík się nie przyznał, wskazując jako sprawcę swojego kompana.
O Uhorcíku również krążą legendy, niektóre z nich przypisują mu zdradę Jánošíka. Według innych podań został on zdradzony przez kochankę.
Janosik - drzeworyt Mieczysława Skoczylasa; źródło: wikipedia.com
To mniej więcej tyle wiadomo o historycznym rozbójniku. Prawda o nim jest znana od lat międzywojennych; jego postać jest wciąż przedstawiana w dowolny sposób w folklorze i kulturze. W drugiej połowie XVIII Juraj Janosik stał się słowackim bohaterem narodowym. Zaczęto go pozytywnie wiązać z Tatrami. Wówczas popularyzowały się podania, według których działał on poprzez obrabowywanie bogatych ludzi i obdarowywanie biednych. Jego postać w XIX wieku stała się również powszechna w folklorze beskidzkim o czym świadczą nazwy miejsc pochodzące od jego nazwiska np. Jánošíkova skala. Wkrótce fama o Janosiku rozniosła się również na Śląsk, Morawy, Węgry i Ukrainę. Na Słowacji był postrzegany na dwa sposoby: jako pospolity bandyta oraz jako szlachetny zbójnik; natomiast w Polsce znana była tylko ta wersja pozytywna.
Na Podhalu panowało do niedawna przekonanie, że był Polakiem i działał po polskiej stronie gór. Teza ta została upowszechniona przez Kazimierza Przerwę - Tetmajera. Napisał on między innymi epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski.
W świadomości Polaków szlachetny harnaś zawsze będzie miał twarz, sylwetkę i uśmiech Marka Perepeczki, który wcielił się w rolę Janosika w serialu Jerzego Passendorfera z lat 70-tych - a przy jego boku zawsze będą trwali Kwicoł i Pyzdra. Akcja filmu dzieje się w początkach XIX wieku na Podhalu wśród polskiej społeczności i bardzo luźno odnosi się do rzeczywistej historii. Zarówno serial, jak i jego pełnometrażowa wersja odniosły w polsce ogromny sukces i bardzo przyczyniły się do wzrostu popularności tej postaci. Próbą ukazania prawdy historycznej, wzbogaconej o motywy baśniowe i z wartką akcją był film Agnieszki Holland i Kasi Adamik Janosik. Prawdziwa historia z 2009 roku - jednak nie odniósł on spektakularnego sukcesu.
foto: IMDb
oprac. Karoll