Związek Powiatów Polskich wraz ze Związkiem Miast Polskich opublikowały analizę, w której skrytykowano mechanizm rozdzielania pomiędzy jednostki samorządu terytorialnego części rozwojowej subwencji ogólnej. Algorytm podziału środków, jak również sam nowy element subwencji, zostały wprowadzone ustawą z 14 października 2021 roku należącą do pakietu zmian związanych z Polskim Ładem.
Nowa część subwencji ogólnej w zamyśle twórców ustawy ma być z jednej strony realizacją idei Polskiego Ładu, który przewiduje wspieranie samorządowych inwestycji, z drugiej zaś została zaplanowana jako mechanizm umożliwiający zrekompensowanie samorządom zmniejszonych wpływów z podatków dochodowych, co jest związane z nowymi przepisami podatkowymi, również wprowadzonymi w ramach Polskiego Ładu.
Mechanizm podziału środków składa się z kilku etapów. Najpierw następuje rozdysponowanie funduszy pomiędzy trzy szczeble samorządów. Następnie już na poszczególnych poziomach przypisuje się kapitał konkretnym gminom, powiatom i województwom według następujących reguł: 60% środków stanowi kwotę podstawową, którą rozdziela się proporcjonalnie do liczby mieszkańców, przy czym na każdym szczeblu istnieją górny i dolny limit udziału w ogólnej puli.
Kolejne 20% funduszy tworzy premię aktywizującą przysługującą tym jednostkom, których dynamika wydatków majątkowych w roku bazowym w przeliczeniu na mieszkańca w porównaniu do roku poprzedzającego rok bazowy jest wyższa niż dynamika wydatków majątkowych wszystkich jednostek samorządu na tym szczeblu w przeliczeniu na mieszkańca.
Pozostałe 20% to premia inwestycyjna przyznawana tym samorządom, których wydatki majątkowe w przeliczeniu na jednego mieszkańca w roku poprzedzającym rok bazowy są wyższe niż wydatki majątkowe wszystkich samorządów na tym poziomie per capita we wskazanym roku. W przypadku obu premii rozdział funduszy następuje proporcjonalnie do wielkości ww. wskaźników, będących kryterium przyznania środków.
Autorzy analizy zarzucają opisanemu mechanizmowi przede wszystkim to, że nie rekompensuje on skutecznie i adekwatnie przewidywanych ubytków w dochodach samorządów, lecz w istotny sposób faworyzuje biedniejsze jednostki samorządu terytorialnego kosztem bogatszych i ludniejszych.
Wpływ na to ma kilka czynników. Pierwszym z nich jest istnienie górnych i dolnych limitów udziału samorządów w ogólnej puli środków kwoty podstawowej na danym szczeblu. Kolejny istotny fakt to rozdzielanie premii aktywizującej i inwestycyjnej nie w odniesieniu do bezwzględnych kwot wydatków, ale proporcjonalnie do wskaźników przeliczonych na jednego mieszkańca. Skutkiem zastosowania takiej konstrukcji może być przyznawanie znacznych kwot małym samorządom, które pozyskały środki zewnętrzne na inwestycje w roku bazowym.
